یکی از سخت ترین کار های سینما، فیلم سازی برای کودک و نوجوان است، برگزاری جشنواره ضروری است ولی کافی نه - مجله جاودان

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران- مریم سواری؛ امروزه دیگر اهمیت و صندلی سینمای کودک بر هیچ کس پوشیده نیست و در این روزگار رسانه ای که بخش زیادی از تربیت و آموزش کودک به وسیله سینما قابل انجام است برگزاری جشنواره های مرتبط در عین حال که به رشد این سینما یاری می نماید، روزنه امیدی است برای همه کسانی که در این حوزه مشغول به کار هستند که کارهایشان را در معرض نمایش بگذارند، دیده بشوند، سنجیده بشوند و از بازخورد های داوران و بچه ها نسبت به آثارشان بهره مند شوند.

این روز ها شاهد برگزاری سی و چهارمین جشنواره بین المللی فیلم های کودک و نوجوان هستیم که از مهم ترین جشنواره هایی است که هرساله در این حوزه برگزار می شود؛ چنین جشنواره ای تا چه میزان بر اعتلای سینمای کودک کشور تأثیر گذاشته؟ سینمای کودک کشورمان امروزه در چه صندلیی واقع شده است؟ آثار راه یافته به جشنواره چگونه بودند و چه نقاط ضعف و قوتی داشتند؟ به منظور یافتن پاسخ این سؤال ها با مهین جواهریان، کارگردان انیمیشن و یکی از داوران بخش ملی سی و چهارمین جشنواره بین المللی فیلم های کودک، وارد تبادل نظر شدیم.

شرایط سینمای کودک ایران را در حال حاضر چگونه می بینید؟

متأسفانه باید این را بگویم که ما هم اکنون تقریباً سینمای کودک نداریم؛ علتش هم این است که سال هاست به شکل نیمه جان، افتان وخیزان در حرکت هستیم و این شرایط نگران نماینده است. سینمای کودک بخش خیلی مهمی از فرهنگ سازی یک جامعه را تشکیل می دهد که به واسطه آن می توان به بچه ها و نوجوانان یک کشور یاری کرد، فکرشان را روشن کرد، شخصیتشان را شکل داد و به اعتماد به نفسشان اضافه کرد. حتی راه حل حل مسائل، مقابله با آن ها و هزاران چیز دیگر که هرگز با تذکر و نصیحت و صحبت اولیاومربیان نمی تواند در فکر کودک ماندگار شود را می توان به واسطه سینمای کودک آموزش داد.

سینمای کودک و نوجوان اگر راهش را درست طی کند می تواند بسیار تأثیرگذار باشد و تعجب می کنم که چرا تا این حد به آن بی توجهی شده؟ من فکر می کنم که فرهنگ و هنر یک جامعه است که مسئولیت هدایت کودک و اولیایش را به عهده دارد. می دانید که ما فیلم برای کودک داریم و فیلم درباره کودک؛ فیلم هایی که درباره کودک هستند می توانند برای اولیای بچه ها و مربیان مدارس مفید باشند که بدانند چگونه کودک را هدایت نمایند و فیلم برای کودک می تواند به خود کودک بسیار یاری کند و بر او تأثیر بگذارد؛ این دو ژانر هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند و باید به هر دوی آن ها پرداخت.

به طورکلی آثار راه یافته به جشنواره سال جاری را چگونه ارزیابی می کنید؟

آثار راه یافته سال جاری متأسفانه خیلی آثار پیروزی نبودند، من دوست ندارم از این کلمه را استفاده کنم چرا که همه مان می دانیم که چقدر شرایط مالی این سال ها سخت بوده و در شرایط مالی سخت همیشه اولین چیزی که قربانی می شود هنر و فرهنگ است، از طرفی کرونا حدود دو سال است که دست وبال هنرمندان را بسته و خیلی به لحاظ روحی و روانی روی آن ها تأثیر گذاشته بود. سینما یک کار گروهی است و نمی شد آن را در این گونه شرایط پیش برد، ولی بااین حال من واقعاً تعجب کردم و از کسانی که کار فراوری نموده و به جشنواره فرستاده بودند، سپاس گزارم چرا که هم بودجه ها محدود بود و هم شرایط کرونا فیلم سازی را سخت می کرد؛ البته چند فیلم نسبتاً خوب هم داشتیم، اما بعضی فیلم ها بنا به همین دلایلی که نقل کردم نتوانستند به سطح قابل قبولی برسند منتهی همین قدر که شرکت نمایندگان همت نموده بودند و علی رغم وجود این مسائل بازهم کار فراوری نموده بودند، شایسته تحسین است.

سال جاری یک بخش وب سری به داوری فیلم های انیمیشن اضافه شده بود؛ هنوز وب سری ها خیلی جا نیفتادند، ولی من از اینکه جشنواره آن ها را موردتوجه قرار داده بود راضی بودم؛ هر چیزی که موردتوجه قرار بگیرد به تدریج رشد هم می نماید. حالا ان شاءالله سال های آینده دست آورده ای بهتری خواهیم داشت. سال جاری خیلی دست آورد قابل ملاحظه ای نداشتیم، ولی به هرحال چیزی است در حال شکل گیری و کامل تر شدن که ان شاءالله ثمربخش خواهد بود. در خصوص فیلم های انیمیشن هم چند فیلم قابل ملاحظه داشتیم که بعضی از آن ها برای کودک و نوجوان ساخته نشده بود و رنج سنی بالاتری را در برمی گرفت، به همین علت نمی شد که آن ها را مورد قضاوت قرارداد و هیئت داوران کوشش کرد که فیلمی را انتخاب کند که از نظر کودک و نوجوان خوشایندتر باشد.

چه مسائلی را باید در کار هایی که برای بچه ها می سازیم مدنظر قرار بدهیم؟

مهم ترین توصیه من برای کسی که می خواهد فیلم کودک فراوری کند این است که یک مشاور روان شناس و جامعه شناس را در کنار خود داشته باشد. اصلاً مگر کسی می تواند بدون مشاور دست به نوشتن یک فیلم نامه کودک بزند یا مثلاً اقدام به ساخت یک فیلم کودک یا نوجوان بکند؟ من همه عمرم برای کودک کار ساختم، وقت زیادی گذاشتم و آن قدر خودم را کودک فرض کردم که کار ها مقبول بچه ها شوند؛ ساختن فیلم کودک اصلاً کار آسانی نیست. یکی از سخت ترین کار ها فیلم سازی برای کودک و نوجوان است، علی الخصوص نوجوان، آن هم نوجوان امروز!

در تمام مراحل باید یک روان شناس همراه گروه باشد. از همان جایی که فیلم نامه نوشتن را آغاز می نمایند باید ارزیابی نمایند که اثرشان می تواند برای کودک مجذوب کننده باشد یا نه؟ چگونه کار بسازند که اثرگذار باشد؟ و چگونه کاری فراوری نمایند که به کودک یاریی نموده باشند؟ اگر به این فکر کنیم که ما چرا فیلم کودک و نوجوان می سازیم و این همه بودجه و انرژی و وقت را هزینه آن می کنیم جوابش احتمالاً این است که ما می خواهیم به قشر کودک و نوجوان که مهم ترین قشر جامعه هستند یاری بکنیم، پرورششان بدهیم، اعتماد به نفسشان را بالا ببریم و آگاهی شان را رشد بدهیم، چون که آینده هر کشوری به آن ها بستگی دارد؛ پس حالا که می خواهیم این یاری را به آن ها بکنیم به نظر می رسد یک میزان ناآگاهانه و ناقص به این کار می پردازیم!

منظورتان از ناآگاهانه و ناقص چیست؟

در یکی از آثار جشنواره مثلاً یک کودک اضافه وزن داشت و برای کُمدی از اضافه وزن این کودک یک سره به عنوان بهانه ای برای خنده و تمسخر استفاده شده بود؛ در حالی این موضوع برای من متأثرنماینده بود، چرا که اضافه وزن برای آن کودک عارضه ای است که دچار آن شده و نشان دهنده این است که آن کودک سلامتی کامل ندارد. آیا باید کودکی که سلامتی کامل ندارد را مورد خنده و تمسخر قرارداد؟ چنین مواردی را در دو - سه فیلم دیدم. ما باید خودمان را جای آن کودک قرار بدهیم و متوجه بشویم که تماشای چنین چیزی چقدر می تواند برایش آزاردهنده باشد!

اصلاً نباید ازاین گونه مسائل و ضعف های بچه ها برای خنده دار کردن فیلم استفاده کرد، این بچه ها قربانی می شوند. بچه ها خیلی عزیز هستند، خیلی شخصیت دارند و ما باید خیلی به آن ها یاری کنیم. حتی اگر کودکی یا نوجوانی عیب و ایرادی دارد باید فیلم هایی بسازیم که به آن ها بگوید حتماً قدرت های دیگری درونشان دارند و به آن ها یاری کنیم که قدرت های دیگرشان را کشف نمایند و بدانند که می توانند حتی پیروز تر از انسان های دیگر بشوند.

فکر می کنید آثار راه یافته به جشنواره در چه زمینه ای باید خود را قوی تر نمایند؟

به نظرم آثار به لحاظ تکنیکی و حرفه ای خیلی جا دارد که قوی تر شوند و البته این موارد در بستر پول و سرمایه فراهم می شوند؛ متأسفانه در حال حاضر که کشورمان گرفتار مسائل مالی است، پیشرفت در این زمینه سخت می باشد، ولی حتی اگر تکنیک و جلوه های بصری ضعیف باشند، مهم ترین جوهره ساخت فیلم کودک نوجوان موضوع، سوژه، اهمیت دادن به کودک و نوجوان و در واقع فیلم نامه فیلم است. این قضیه که سرمایه زیادی نمی خواهد! هوشمندی و شناخت کودک می خواهد! اگر این مرحله درست طی بشود - حتی اگر بقیه مراحل هم خوب پیش نفرایند - ما پیغام غلطی را به کودک منتقل نخواهیم کرد؛ او را ناخواسته در فیلم تحقیر نمی کنیم و به او آموزش می دهیم. بچه ها موجودات پاک و دوست داشتنی ای هستند که قرار است با ین دنیا درهم ریخته و خشن این روزگار روبرو شوند. ما وظیفه داریم که آن ها را برای برخورد و روبروه با این دنیا بی انت ها و بی رحم آماده کنیم و به گونه ای بارشان بیاوریم که بتوانند در مقابل همه موانع، سد ها و مسائلی که پیش رویشان است پیروز تر و راضی تر باشند.

یک موردی که در کلیه فیلم ها وجود داشت این بود که همیشه با دیالوگ پیش می رفتند، درحالی که من فکر می کنم دیالوگ کار رادیو است. ما در این عرصه تصویر را در اختیار داریم که بسیار در انتقال مطالب قدرتمند و توانمند است و می تواند بخش های زیادی از دیالوگ را حذف کند. اصلاً استفاده از دیالوگ فقط در جا هایی که ضروری است مطلبی گفته شود ضروری است نه اینکه همه کار را با دیالوگ پیش برود! به نظر من دیالوگ های زیاد، کسل نماینده و اضافه مهم ترین نقطه ضعف کار ها بود. چنین فیلم هایی مانند رادیو می مانند که تصویری هم در پی آن ها می دود. این مورد اصلاً برای کودک خوشایند نیست، برای بزرگسالان هم حتی خوشایند نیست! سینما رسانه ای است که هم تصویر دارد و هم صدا و نباید از دیالوگ بیش از حد استفاده کرد.

به نظرتان برگزاری این گونه جشنواره ها چقدر در اعتلا و پیشرفت سینمای کودک تأثیرگذار بوده؟

اگر این جشنواره ها نبود که اصلاً سینمای کودک به این نقطه ضعیفی هم که الان واقع شده است نمی رسید. متأسفانه پس از اختتامیه همه چیز تعطیل می شود و به روال سابق بازمی شود؛ به نظر من اختتامیه یک جشنواره روز افتتاح جشنواره سال بعد است، یعنی از آن روز به بعد دست اندرکاران باید با برگزاری جلسات بسیار با فیلم سازان، نویسندگان، تهیه نمایندگان و البته روان شناسان و جامعه شناسان حوزه کودک آن قدر دررابطه با کودک بحث و تبادل نظر نمایند که برای ساخت اثر بعدی افکارشان را اصلاح نموده و کودک را بهتر شناخته باشند، سپس فیلم ساختن را آغاز نمایند. منظور من این است که فقط برگزاری جشنواره کافی نیست، ضروری است، ولی کافی نیست! وقتی کافی است که از فردای روز جشنواره این ارتباطات بین دست اندرکاران سینمای کودک برقرار بشود. من سال هاست که در جواب این سؤال همین پاسخ را دادم، اما آیا رخ داده؟ نه ... بازهم جشنواره ها تمام می شوند و همه چیز به روال عادی بازمی شود. صحبتم این است که باید بازخورد های بچه ها و نوجوانان را بعد از هر جشنواره مورد تحلیل و آنالیز قرار داد و نتایجش را به دستِ دست اندرکاران سینمای کودک و نوجوان رساند که وقتی اقدام به ساخت یک فیلم نمایند خطا و اشتباه کمتری داشته باشند.

فکر می کنید منصوب کردن بچه ها و نوجوانان به عنوان داور و خبرنگار تا چه میزان جشنواره را به اهدافش نزدیک تر نموده؟

من بسیار با این ایده موافقم و در واقع از مسئولین جشنواره خواستیم که ما را در جریان نظرات داوران کودک که گویا حدود دو هزار نفر هم هستند قرار دهند. به شخصه به شدت منتظر و علاقه مند هستم که از آن ها بازخورد بگیرم و می خواهم از دیدگاهشان جویا شوم و بدانم که به چه چیز هایی انتقاد دارند از چه چیز هایی لذت برند. این موضوع خیلی برایم مهم است و سال جاری اولین سالی است که این امکان به شکل مجازی برایمان فراهم شده. باید با بچه ها تبادل نظر کرد، نظراتشان را جمع آوری کرد و گروه هایی را به همین دلیل برای جمع آوری و آنالیز نظرات شکل داد که چنانچه در آینده شخصی بخواهد فیلم بسازد به این بازخورد ها و نظرات بچه ها ارجاع داده شود، مطالعه کند و بعد آغاز به ساختن فیلم بکند. آن زمان فیلم ها خیلی پیروز تر می شوند! باتوجه به این همه بودجه و وقت و انرژی که برای ساخت یک فیلم به کار می رود، اگر این دست آورد ها در دسترس تهیه نمایندگان و کارگردانان باشد فیلم ها بسیار پیروز تر خواهند بود.

به نظرتان شرکت دادن بچه ها در این گونه فعالیت های رسانه ای تا چه میزان می تواند در شکل گیری منظره کودک نسبت به آینده تأثیرگذار باشند؟

می تواند بسیار تأثیرگذار باشد، اما این مشارکت باید بیشتر شود؛ یکی از ارکانی که می تواند به مشارکت بچه ها در این فعالیت ها و رشد سینمای کودک یاری کند آموزش وپرورش است. نتیجه این همه فشار درسی از سوی آموزش پرورش به کودک چه شده؟ بسیاری از بچه ها از درس زده می شوند! من نمی گویم که درس لازم نیست، اما اگر می خواهند که کودک در وادی زندگی پیروز شود باید سینما را هم در کنار آموزش کودک و نوجوان قرار بدهند. چه ایرادی داد که آموزش پرورش دستور بدهد هر ماه همه بچه ها مدارس ایران یک فیلم ببینند و پس از آن در خصوصش بحث و تبادل نظر داشته باشند؟ چنین برنامه ای می تواند در رشد کودک تأثیر بگذارد و از یک سال آموزش محتوای درسی هم مفیدتر باشد.

من هرسال این درخواست را می کنم که لطفاً حداقل 5- 6 روزی که جشنواره دایر روزی 2 ساعت به بچه ها مدارس فیلم نشان دهند. چه اشکالی دارد؟ می توانم قول بدهم که قرارگرفتن بچه ها در جریان فرایند جشنواره به مدت 5- 6 روز، آن هم روزی 1 یا 2 ساعت، از یک سال آموزشی که کودک که هر روز در آن درس می خواند تأثیرگذارتر خواهد بود. اینکه کودک تفکر کند، نحوه تصمیم گیری کردن را بیاموزد و بد و خوب را از هم تشخیص دهد همان پرورش است، متأسفانه آموزش ما بدون پرورش است.

فکر می کنید که کرونا و برگزاری جشنواره در پلتفرم های مجازی تا چه میزان بر کیفیت برگزاری جشنواره تأثیر گذاشته؟

خب البته که بسیار اثر گذاشته است. ما پیش ازاین، فیلم ها را در پرده بزرگ سینما می دیدیم. معمولاً تماشای فیلم در سالن سینما باعث می شود که فیلم را با تمرکز بیشتری ببینیم و در میانه آن بلند نشویم. درحالی که در پلتفرم های مجازی تصاویر کوچک اند و واقعاً به کیفیت تماشای فیلم ها لطمه وارد می شود، ولی خب فعلاً شرایط این گونه است و راه دیگری نداریم؛ خدا را شکر که این راه را داریم که بتوانیم کار ها را تماشا کنیم.

سال های قبل هم که سال های طلایی ای بود و جشنواره به شکل حضوری در اصفهان برگزار می شد تماشا بچه ها در کنار یکدیگر بسیار لذت بخش بود، گاهی حتی می شد در سینما کنار بچه ها بنشینیم و همراه آنان فیلم ببینیم و بازخوردشان را نسبت به یک فیلم به خصوص جویا می شدیم؛ واقعاً حیف که اکنون این شرایط را نداریم. امیدوارم که دوباره همه چیز به روال سابق بازشود و آن روز ها و شب های قشنگی که همه دور هم بودند و در فضای زیبای اصفهان راجع به کودک صحبت می کردند تکرار شوند.